De vier sleutels voor een effectieve les
Ga in gesprek!
Schooldirecteuren gaan tegenwoordig regelmatig de klas in om met een (digitale) kijkwijzer het instructiegedrag van leerkrachten te observeren en te bespreken. ‘Vergis je niet: voor veel leerkrachten levert zo’n lesobservatie de nodige spanning op. Sommigen liggen hier zelfs letterlijk wakker van!
Het geeft stress in de school en soms blokkeren leerkrachten, waardoor ze niet meer in staat zijn om te zoeken naar mogelijkheden om hun les effectiever te maken.’
Auteurs: drs. Theo Wildeboer & Fred Kramer
Download het artikel
SLIM! De vier sleutels voor een effectieve les
Aan het woord zijn Theo Wildeboer en Fred Kramer. Na een jarenlange samenwerking op het terrein van instructievaardigheden en lesbesprekingen schreven ze samen het boek Slim! De vier sleutels voor een effectieve les. En niet zonder reden.
De auteurs zien nogal eens dat directeuren het scoren van de (digitale) kijkwijzers belangrijker maken dan het gesprek. ‘Wanneer je als directeur honderdtwintig vaardigheden afvinkt en daarna ook nog eens flink rondstrooit met tips en suggesties voor verbetering, dan kraak je het zelfvertrouwen van de leerkracht.’
NADENKEN OVER DE EFFECTIEVE LES
Theo Wildeboer: ‘De reden om dit boek te schrijven was eigenlijk tweeledig.
De stroom aan publicaties over het directe-instructiemodel, met telkens nieuwe accenten én evenzovele beloften, (ADIM, IGDI, EDI) heeft ervoor gezorgd dat leerkrachten zijn gaan geloven dat een strikte toepassing van de fasen van het directe-instructiemodel hét recept is voor een effectieve les. Het zijn echter niet de fasen van het model die de effectiviteit bepalen, maar de directe instructie zélf doet dat. Zo zijn doelgericht werken, het aanleren van een aanpak, het versterken van geloof in eigen kunnen en afstemming op kindkenmerken veel belangrijker voor leersucces. Deze vier elementen lopen door alle fasen van het directe-instructiemodel heen. Dáár moet wat ons betreft het gesprek weer over gaan.
Hierin ligt dan meteen de tweede reden voor ons boek. We willen directeuren en leerkrachten een gespreksagenda aanreiken waarop deze vier elementen staan vermeld. En door bij deze gespreksagenda achtergrondinformatie te bieden, kan er beter en evidencebased gereflecteerd worden op de keuzes die leerkrachten in hun les maken.’
DE VIER SLEUTELS VOOR EEN EFFECTIEVE LES
Hoewel er in de afgelopen decennia nogal wat claims zijn gelegd op wat echt zou werken in de les (vgl. Canon van het leren, 2012), blijken er nu, een flink aantal metaonderzoeken verder, maar een paar instructiethema’s over te zijn gebleven die echt de moeite waard zijn om blijvend te doordenken. Deze thema’s kunnen worden teruggebracht tot vier vragen:
- Stelt de leerkracht een scherp leerdoel in de les?
- Volgt de leerkracht ‘de kortste weg naar Rome’?
- Stimuleert de leerkracht de actieve betrokkenheid van leerlingen?
- Stemt de leerkracht af op verschillen?
DE VIER SLEUTELS VOOR EEN EFFECTIEVE LES
Los van de structuur in de les (de fasen van het directe-instructiemodel) wordt de effectiviteit vooral bepaald door de volgende vier sleutels:
Sleutel 1: Het lesdoel
Het lesdoel richt de aandacht op datgene wat in de les geleerd moet worden en kan bestaan uit meerdere leerdoelen. Dit is (uiteindelijk) altijd een aanpak of werkwijze om een oplossing voor een probleem te vinden. Het stellen van een lesdoel is een voorwaarde om feedback op maat te kunnen geven en om de prestaties van leerlingen te kunnen monitoren en beoordelen.
Sleutel 2: ‘De kortste weg naar Rome’
Daar waar het lesdoel (met de aanpak/werkwijze) de stip op de horizon is, is de les zelf de weg ernaartoe. We willen deze weg zo efficiënt en effectief mogelijk afleggen. De route die de leerkracht verkiest, de keuzes die hij maakt (oefentaken en werkvormen) en de beschikbare leertijd zijn afhankelijk van de ingewikkeldheid van het leerdoel en de kindkenmerken.
Sleutel 3: Actieve betrokkenheid
Geloof in eigen kunnen en de intrinsieke motivatie van de leerling leggen veel gewicht in de schaal wanneer het gaat over de vraag hoeveel de leerling leert. We moeten dit geloof in eigen kunnen en de motivatie van leerlingen daarom grondig kennen en weten hoe we er in de les het beste op kunnen reageren. Om deze reden is het nadenken over de derde sleutel eveneens erg belangrijk.
Sleutel 4: Afstemming
Leerlingen verschillen niet alleen in hun motivatie voor het leren. Ze verschillen ook in hun mogelijkheden. Het prestatieniveau, de intelligentie en de voorkennis zijn zaken die een rol spelen bij de afweging hoe de leerkracht het beste kan aansluiten bij de leerling, zodat een ononderbroken ontwikkeling gewaarborgd is.
Fred Kramer: ‘Wij noemen deze vier vragen ‘de 4 sleutels voor een effectieve les’ en ze zijn vanwege hun impact op het leerresultaat belangwekkend. Essentieel dus voor iedere juf en meester om ze in de voorbereiding van de les mee te nemen en voor directeuren om ze bij individuele leerkrachten en het team middels de reflectieve dialoog warm te houden.
Leerkrachten en directeuren voelen zich hier vaak heel goed bij, de professionele autonomie wordt voluit erkend.
Het reflectieve nagesprek is iets anders dan vaststellen of iets wel/niet is gezien. Waar het om gaat, is dat de leerkracht en de directeur stilstaan bij de keuzes die in de les zijn gemaakt en hoe effectief die zijn geweest voor het leren van leerlingen. Wanneer zo, in gezamenlijkheid, wordt gezocht naar antwoorden, dan ontstaat een boeiend gesprek op basis van gelijkwaardigheid. Leerkrachten en directeuren voelen zich hier vaak heel goed bij, de professionele autonomie wordt voluit erkend.’
DRAAI DE SLEUTELS OM
Fred Kramer: ‘In zo’n les worden de vier sleutels voor een effectieve les maximaal omgedraaid. Ga maar na:
Het leerdoel is als toepassingsniveau gesteld (lagere-orde-denkvaardigheid) maar wel op een uitdagende, onderzoekende manier gepresenteerd. Fatima laat hiermee de hersens van de leerlingen kraken, wat natuurlijk de actieve betrokkenheid erg ten goede komt.
De kortste weg naar Rome is ook klip en klaar: Fatima geeft directe instructie. Ze doet namelijk voor (modelen) en de leerlingen oefenen haar aanpak in. De les wordt op een later moment voortgezet en op dát moment gaat ze nadrukkelijker differentiëren. De leerlingen die het snappen, dagen we uit in hogere denkniveaus in de taxonomie van Bloom.
De andere leerlingen gaan opnieuw bekijken hoe het nu eigenlijk werkt met die decimale getallen. Fatima is vastbesloten: uiteindelijk zullen ook zij het leerdoel voor deze les halen.’
REFLECTIEBOX INSTRUCTIEGEDRAG
Fred Kramer en Theo Wildeboer ontwikkelden bij hun boek de Reflectiebox Instructiegedrag. In deze doos zit onder andere een gesprekskaart voor de leerkracht en de directeur. In een beknopte handleiding wordt uitgelegd hoe er met de gesprekskaart rond de 4 sleutels voor een effectieve les gewerkt kan worden.
‘In de box hebben we ook lesvoorbeelden opgenomen, zodat de leerkracht en directeur samen kunnen vaststellen of een bepaalde sleutel op startbekwaam, basisbekwaam, vakbekwaam of excellent niveau is getoond.
De lesvoorbeelden zijn in een soort kleurenwaaier verpakt. Leerkrachten blijken op basis van de waaier zichzelf heel goed te kunnen inschatten’, aldus Theo Wildeboer. ‘De Reflectiebox Instructiegedrag omzeilt de soms schurende (digitale) checklist door de leerkrachten over zichzelf te laten vertellen en zelf te laten nadenken over het niveau waarop ze in de geobserveerde les hebben gefunctioneerd. Leerkrachten die ook het werken met kijkwijzers hebben ervaren zeggen heel vaak tegen mij: ‘Dit voelt anders, beter en eerlijker.’’
TIPKAARTEN
Met het boek, de Reflectiebox Instructiegedrag én de Tipkaarten kunnen teams of individuele leerkrachten de 4 sleutels voor een effectieve les goed voor ogen houden. Theo Wildeboer: ‘Neem nou die tipkaarten.
We maakten er 36, die allemaal gebaseerd zijn op de 4 sleutels, en wanneer je als leerkracht iedere week 1 tipkaart meeneemt in je lessen, dan verbeter je zonder al te veel moeite je lessen. Stel dat je als team afspreekt om iedere week eenzelfde tipkaart te oefenen, wat een impact kan dat geven!’ De Tipkaarten kunt u ophangen aan de wand.
